محمد حسین در سال 1240 ش . / 1277 ق . در شهر نایین و در خاندانی فاضل و محیطی روحانی و خانه ای پرمهر و عطوفت ، قدم به عرصه گیتی نهاد و با قدوم مبارك خود آن خانه را رونق و صفایی افزون بخشید.(92)
پدر او شیخ الاسلام میرزا عبدالحریم ، از خاندان بزرگ منوچهری بود كه در شهر اصفهان پدرانش - پشت در پشت - لقب شیخ الاسلامی داشتند. خاندانی نایینی در اصفهان به بهره مندی از خوبیها شهره عام و خاص و از نظر علم و دینداری زبانزد همگان بودند و خانه ایشان در زمان بروز مشكلات پناه مستمندان بود.
تحصیل علوم
میرزا محمد حسین تحصیلات ابتدایی حوزوی خود را در زادگاه خویش ‍ گذراند و پس از آن بار سفر بست و در هفده سالگی (1293 ق ) به شهر اصفهان هجرت كرد و در آن حوزه علمی بزرگ تحصیل علوم دینی را ادامه داد و دروس عالی فقه ، اصول ، فلسفه و حكمت را از اساتید فرهیخه ذیل آموخت :
1. ابوالمعالی فرزند حاج محمد ابراهیم كلباسی (1247 - 1315 ق .)
2. شیخ محمد باقر ایوانكی فرزند شیخ محمد تقی اصفهانی (1235 - 1301 ق .)
3. جهانگیر خان قشقایی (1243 - 1328 ق .)(93)
نایینی این اسطوره تقوا، بعد از چندین سال كسب علم از محضر عالمان اصفهان در سال 1303 ق آن حوزه را ترك گفت و راهی نجف اشرف شد. او پس از زیارت بارگاه ملكوتی امیرمؤ منان علی علیه السلام به شهر سامرا رفت . زیرا آن دیار مقدس با حضور میرزا محمد حسن شیرازی و دیگر اساتید، رونق علمی یافته و دانش پژوهان بسیاری را به سوی خود جلب كرده بود.
نایینی در آغاز ورود به حوزه سامرا در درس دو استاد فرزانه ذیل شركت جست :
1 - سید محمد طباطبایی فشاركی (متوفی 1316 ق .)
2 - سید اسماعیل صدر (1258 - 1338 ق .)
او سپس در محفل پربار درس میرزا محمد حسن شیرازی (1230 - 1312 ق .) حضور یافت و مدت نه سال از دانش سرشار استاد عالی مقام خویش ‍ بهره برد و علاوه بر آن ، محرم خاص میرزا گردید.(94)
میرزای نایینی همچنین با سفر به نجف اشرف از درس اخلاق سالك درگاه الهی آخوند ملا حسینقلی همدانی استفاده كرد.(95)
او پس از رحلت میرزای شیرازی به همراه استاد دیگر خویش سید اسماعیل صدر راهی كربلا شد و در جوار مرقد امام حسین علیه السلام از این استاد عزیز سود جست و اقامتش در آن شهر دو سال به طول انجامید و سپس با اندوخته ای ارزشمند و كوله باری گرانسنگ در سال 1316 ق راهی نجف شد و در آنجا اقامت گزید.(96)
او در كنار تدریس ، در جلسه علمی آخوند خراسانی حاضر می شد و در كمترین زمان از یاران و محرمان اسرار او گردید.(97)
پرورش یافتگان مكتب میرزا
میرزای نایینی با مقام والای علمی ، سیاسی و معنوی خویش شاگردان فاضل و آگاهی را به عالم اسلام عرضه كرد كه هر یك محور فكری و علمی در جامعه شدند. در مورد شاگردان برجسته این رادمرد بزرگ می توان به شخصیتهای ذیل اشاره كرد:
1. شیخ محمد علی كاظمی خراسانی (1309 - 1365 ق .)
2. سید محسن طباطبایی حكیم (1306 - 1390)
3. سید جمال الدین گلپایگانی (1295 - 1379 ق .)
4. سید محمودحسینی شاهرودی (1301 - 1394 ق .)
5. سید محمد حجت كوهكمری (1310 - 1372 ق .)
6. سید محمد هادی میلانی (متوفی 1395 ق .)
7. شیخ محمد تقی آملی (1304 - 1391 ق .)
8. سید ابوالقاسم خوبی (1317 - 1413 ق .)
9. سید محمد حسین طباطبایی (1321 - 1402 ق .)
10- میرزا هاشم آملی (1322 - 1413 ق .)(98)
11- شیخ محمد رضا طبسی نجفی (1322 - 1405 ق .)
12. سید محمد حسینی همدانی (متولد 1322 ق .)
یادی از فضیلت ها
از میان انبوه خصلتهای پسندیده و فضیلتهای آموزنده میرزا، تنها چند نمونه آن را مرور می كنیم :
الف - مناجات با خدا: میرزا هنگام مناجات چنان گریه می كرد كه قطرات اشك بر محاسن شریفشان جاری می شد و در قنوت نماز شب دعای ابوحمزه ثمالی را می خواند و در موقع نماز آشكارا رنگ رخسارش زرد می شد و لرزه بر اندامش می افتاد.(99)
آقای حسینی همدانی - شاگرد میرزا - به نقل از پدر ارجمندش می گوید: گاهی یك ساعت به اذان صبح مانده می رفتیم به حرم ، هنوز در حرم را باز نكرده بودند مرحوم نایینی در شب مشغول نماز و دعا بود. بعد از نماز و دعا به منزل برمی گشت تا به درس و بحث خود برسد.(100)
ب - شرط شركت در درس : استاد در هنگام بیان درس ، توصیه های متعددی به شاگردان می فرمود. از جمله آنكه : با یكدیگر گفتگوهای تند و تیز نداشته باشند، اعتدال و خوشرویی را پیشه خود قرار دهند و پا را از اعتدال فراتر نگذارند. ایشان همچنین خواندن نماز شب و شب زنده داری كردن را شرطی برای حضور در درس قرار داده بود. او به شاگردان توصیه می كرد تا درسها را بنویسند و خود نیز به نوشته های آنان نظر كرده ، میل داشتند هر روز یكی دو تا از نوشته های درس وی در كنارش باشد وبدانها نگاه بكند.
ج - نوآوری در اصول : علم دانش اصول فقه كه شیوه صحیح استنباط از منابع فقه را به ما می آموزد در طول تاریخ حوزه های علمی شیعه تحول ، گسترش و نوآوریهای بسیاری داشته است از جمله دانشمندانی كه در رونق و جلو رفتن اصول زحمت فوق العاده كشید، آیة الله نایینی است ، بدان حد كه نوآور و مجددالاصول نام گرفت و به مقامی در این علم رسید كه اكثر معاصران از نظریات وی پیروی می كنند و آن را هم سنگ با نظریات آخوند خراسانی در اصول به حساب می آورند.(101)این مهم را می توان از تقریرات نوشته شده از سوی شاگردان ممتاز درس او به دست آورد.
نقش میرزا در نهضت مشروطیت
در عصر میرزا انقلابی مردمی به منظور مهار استبداد و تحصیل استقلال و امنیت به رهبری عالمان دین در ایران انجام شد كه به نهضت مشروطه معروف شده است . در این نهضت آیة الله نایینی را می توان از پیشگامانی به شمار آورد كه در كنار عالمانی دیگر چون آخوند خراسانی نقش موثری را در پیروزی آن ایفا كرد.
اهداف علما و رهبران روحانی نهضت مشروطه ایران از این قرار بود:
1.برپایی حكومت خدا
2.اجرای قوانین الهی
3.حفظ و پاسداری سنتهای الهی
4.حفظ جان و مال و ناموس مردم
در سال 1327 ق . سلطنت استبدادی محمد علی شاه با به توپ بستن مجلس به پایان عمر خود رسید و مشروطه خواهان پس از فتح تهران حكومت را به دست گرفتند. اما با دخالت اجانب به جای بر سر كار آمدن دانشمندان اسلامی و اجرای احكام دین ، فئودالها و عربزدگان و ایادی استكبار رهبری نهضت را به دست گرفتند و انقلابی را كه علما با اهداف بلندی دنبال می كردند از مسیر اصلی اش منحرف ساختند و به جای آنكه دشمنان واقعی مشروطه كیفر كنند، شیخ فضل الله نوری را بردار كردند.
اكثر علمای بزرگ نجف اشرف به این امید كه خواهند توانست به آن نهضت محتوایی اسلامی ببخشند از آن پشتیبانی كردند؛ كه در این میان نام آخوند خراسانی و میرزا محمد حسین نایینی نیز به چشم می خورد. مخالفان مشروطه برای مقابله با نهضت تلاش كرده ، حتی میرزا را نیز هدف قرار دادند. در مقابل ، روزنامه حبل المتین در دفاع از مشروطه و آیة الله نایینی چنین می نویسد:
((مردم نباید تحت تاءثیر این بدگوییهای دشمنان مشروطه ، نسبت به نایینی كه خدمات او به مشروطه و اسلام فراموش ناشدنی است قرار گیرند.))(102)
آیة الله نایینی در كنار آخوند خراسانی ، در رهبری نهضت از اعتمادی كامل برخوردار بود و به از نزدیكترین افراد به وی به شمار می رفت كه در این باره یكی از نویسندگان می گوید:
((آشنایان به زندگی نایینی را باور بر آن است كه نامبرده حتی متن تلگرافها و بیانیه های عمومی آخوند خراسانی (و دیگر رهبران نهضت ) را پیرامون انقلاب مشروطیت انشا می كرده است .))(103)
پس از آنكه آخوند خراسانی حكم به وجوب مبارزه با دیكتاتوری و خلع محمد علی شاه داد، مردم مهیای جهاد همراه با علماشدند آخوند نیز همگام با مردم و دیگر علما عازم حركت به ایران گردید ولی در بامداد همان روزی كه عازم ایران بود (1329 ق .) به مرگ ناگهانی و مرموز در گذشت و با در گذشت ایشان نهضت مشروطه ، رو به ضعف گذارد.(104)
البته رحلت آخوند خراسانی حركت علما را به ایران تعطیل نكرد بلكه آنان بعد از توقف ، چند هفته ای بعد در محرم 1330 ق به سوی كاظمین حركت كردند؛ كه یكی از آنها آیة الله نایینی بود. رهبران روحانی در شهر كاظمین هیاءتی تشكیل دادند تا در اجرای هدف جنبش علما فعالیت كنند سرانجام فعالیت های آنان باعث شد كه آرامش به كشور ایران باز گردد.(105)
با كتاب ((تنبیه الامة ))
آیة الله نایینی این كتاب را در بحران انقلاب مشروطه در سال 1327 ق . به زبان فارسی نوشت(106)و از سوی آیة الله آخوند خراسانی و آیة الله شیخ عبدالله مازندرانی مورد تاییید و تقریظ قرار گرفت .
میرزا در این كتاب حاكمیت اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله و سلم را با دلیل و برهان قاطع اثبات كرده و پرده از چهره حكومتهای استبداد برداشته است او زندگی در زیر سلطه استبداد را مساوی با برده بودن می داند و در این باره چنین می نویسد:
((خداوند متعال در قرآن مجید و ائمه معصومین علیه السلام در مواقع عدیده ، زندگی همراه با پذیرش سلطه حكمرانان استبدادگر را نوعی بردگی و ضد آزادی می دانند.))(107)
ایشان از قائلین به ولایت مطلقه فقیه است كه در این كتاب تمام مناصب و شؤ ون اعتباری امام معصوم علیه السلام را برای فقیه جامع الشرایط ثابت می داند.(108)بنابر نظریه او، بدون شك علما شرعا مسؤ ول دستگاه حكومتی هستند و جلوگیری از بی نظمی و بی عدالتی در جامعه از مسائل پر اهمیتی است كه از وظایف و مسوولیتهای آنهاست و در غیبت امام عصر (عج ) - همانند زمان ما - رهبری جامعه به عهده آنان می باشد.
آیة الله طالقانی - كه به همت او این كتاب با ارزش همراه با توضیح و شرح عبارات مشكل به چاپ رسید - در مقدمه كتاب فوق چنین می نویسد:
- دقت و توجه به این كتاب برای هر كس مفید است ، آنهایی كه خواهان دانستن نظر اسلام و شیعه درباره حكومت اند، در این كتاب نظر نهایی و عالی اسلامی - عموما و شیعه را بخصوص - با مدرك و ریشه خواهند یافت . برای علما و مجتهدین كتاب استدلالی و اجتهادی و برای عوام رساله تقلیدی راجع به وظایف اجتماعی است .))(109)
شهید بزرگوار آیة الله مرتضی مطهری پیرامون این كتاب با ارزش ‍ می فرماید:
((انصاف این است كه تفسیر دقیق از توحید عملی ، اجتماعی و سیاسی اسلام را هیچ كس به خوبی علامه برزگ و مجتهد سترگ مرحوم میرزا محمد حسین نایینی - قدس سره - تواءم با استدلالها و استشهادی های متقن از قرآن و نهج البلاغه ، در كتاب ذیقیمت ((تنبیه الامه )) بیان نكرده است ... ولی افسوس كه جو عوام زده محیط ما، كاری كرد كه آن مرحوم پس ‍ از نشر آن كتاب ، یكباره مهر سكوت بر لب زده ، دم فرو بست .))(110)
مبارزه با استعمارگران
پس از شروع جنگ جهانی اول (1914 م ) بخش وسیعی از خاك كشور عراق به دست نیروهای انگلیسی اشغال شد. در پی این امر علمای شیعه وارد صحنه شده ، علیه آنان حكم جهاد دادند. در این میان آیة الله نایینی نقش خویش را به طور فعال ایفا كرد و همگام با دیگر علما علیه قوای خارجی دست به قیام زدند.(111)
بعد از شكست دولت عثمانی ، دولت انگلیس در صدد روی كار آورن حكومتی دست نشانده و انگلیسی بر عراق بر آمد و از مردم عراق دعوت شد تا در یك انتخابات عمومی برای تعیین یك حاكم انگلیسی برای خود شركت جویند. علما و روحانیان طراز اول عراق نیز مجددا به مخالفت با انگلیسیان برخاسته ، با صدور فتوا، انتخاب فردی كافر را برای حكومت بر مسلمانان حرام دانستند. دولت انگلیس كه خود را در مخمصه دید قراردادی با ملك فیصل بست و او را در سال 1340 قمری پادشاه عراق گردانید.(112)
فتوای علما چنان تاثیری در مردم گذاشت كه امكان انتخابات را در شهرهایی چون نجف و كوفه سلب كرد. بعد از این رخدادها بود كه استعمار پیر زمینه تبعید مراجع دینی را تدارك دید و آیة الله نایینی و آیة الله سید ابوالحسن اصفهانی را به ایران تبعید كرد.(113)
آن دو مرجع بزرگوار با استقبال پرشور مردم مذهبی ایران و علما و روحانیون شهرهای مختلف مخصوصا علمای قم قرار گرفتند و سپس به برپایی جلسه درس و اقامه نماز جماعت پرداختند.
سرانجام ملك فیصل در اثر فشار مردم و علما، مجبور به عذرخواهی از مراجع تبعید شده گردید و آن دو فرزانه دهر پس از یك سال دوری از حوزه علمیه نجف در سال 1342 ق . باز گشتند.
تالیفات
از آن دریای بیكران علوم دینی آثار ذیل به یادگار مانده است :
1 - تعلیق بر عروة الوثقی (در فقه )
2 - لباس مشكوك (در فقه )
3 - التعبدی و التوصلی (در اصول )
4 - وسلیة النجاة
5 - سؤ ال و جوابهای استدلالی فقهی
6 - تقریرات اصول ، كه برخی از شاگردان او درسهای علم اصول وی را به رشته تحریر در آوردند و در حال حاضر دو كتاب ((فوائدالاصول )) اثر شیخ محمد علی كاظمی و ((اجودالتقریرات )) اثر سید ابوالقاسم خویی در دسترس فضلا و دانش پژوهان حوزه های علمی است .
7 - لاضرر (در اصول )
8 - احكام خلل (در فقه )
9 - معانی حرفیه
10 - تزاحم و ترتب (در اصول )
11 - تنیه الامة و تنزیه الملة و...(114)
افول ستاره آسمان فقاهت
سرانجام استاد فقها و مجتهدان عصر آیة الله العظمی میرزا محمد حسین نایینی پس از عمری تلاش و خدمت در پرورش شاگردان گرانمایه و تعالی اسلامی و مسلمین در 26 جمادی الاولی سال 1355 ق . ندای حق را لبیك گفت و به جوار رحمت ایزدی پیوست .
پیكر مطهر او در نجف اشرف با شكوه خاصی تشیع گردید و پس از اقامه نماز به وسیله آیه الله سیدابوالحسن اصفهانی ، در كنار حرم مطهر حضرت علی علیه السلام به خاك سپرده شد .
((رحمت بی منتهای حق ارزانی روح پاكش ))